UNESCO zaštićena baština u BiH
Most Mehmed-paše Sokolovića u Višegradu
Most preko Drine u Višegradu predstavlja remek djelo mostogradnje. Sagrađen je u vremenu od 1571. do 1577. godine po želji i naredbi Mehmed-paše Sokolovića. Mehmed-paša Sokolović rođen je 1505. u selu Sokolovićima blizu kasabe Rudo u višegradskom kadiluku, odakle je kao dječak odvojen od svojih roditelja i odveden u Tursku. U to vrijeme postojao je običaj poznat kao Divširma, odnosno "Danak u krvi", kao vid redovnog oporezivanja u Otomanskom carstvu.
Danak u krvi je podrazumijevao nasilno odvođenje hrišćanske djece u Tursku gdje su prevođena u Islam i školovana u njihovim vojnim školama gdje su postajali Janjičari, elitni vojnici turskog carstva. Otac mu se zvao Dimitrije, a dječaku su na krštenju dali ime Bajo. Umro je u Istambulu 1579.
Bio je veliki vezir od 1565.-1579. u vrijeme trojice sultana: Sulejmana Veličanstvenog (1520-1566), Selima II (1566-1574) i Murata III (1574-1595). Istakao se kao sposoban vojskovođa u ratovima Otomanskog carstva protiv Ugarske i Austrije (1526-1533). Bio je zapovjednik dvorske straže 1543. a potom biva unaprijeđen 1546. u kapudan-pašu. Položaj trećeg vezira dobio je 1555. a 28. jula 1556. unaprijeđen je na položaj velikog vezira. Veliku vojnu vještinu potvrdio je pobjedom u bici pod Sigetom u kojoj je 1566. poginuo sultan Sulejman Veličanstveni. Oženio se kćerkom sultana Selima II, princezom Esmahan 1562. Poznat je kao naručioc i ktitor mnogih sakralnih i profanih zdanja širom Otomanskog carstva. Uticao je na odluku otomanskih vlasti da se 1557. godine obnovi Pećka patrijaršija, na čijem čelu je bio vezirov rođak patrijarh Makarije Sokolović, i na taj način Srpska pravoslavna crkva ponovo stekne samostalnost.
Izgradnja mosta povjerena je Kodža Mimar Sinanu (15. april 1489.-17. juli 1588.), jednom od najvećih arhitekata svog vremena poznatog i kao "veliki arhitekta Sinan". Rođen je 1489. godine u blizini mjesta Kayseri u centralnoj Anadoliji, u hrišćanskoj, vjerovatno grčkoj porodici. Odveden je u janičarske trupe 1511. Učestvuje u mnogim vojnim akcijama od centralne Evrope do Irana i Iraka. Brzo je napredovao od konjičkog oficira do vojnog inženjera. Veliku reputaciju stekao je nakon što je za par dana sagradio most preko rijeke Pruth u Moldaviji. Bio je glavni arhitekt u vrijeme četiri sultana Selima I, Sulejmana I, Selima II i Murata III. Krećući se sa vojnim trupama širom Evrope i Azije upoznavao je arhitektonska djela raznih epoha i civilizacija, što je uticalo na njegov stvaralački rad. Arhitekta je oko 360 različitih građevina; 84 džamije, 51 mesdžida, preko 40 hamama, 8 mostova, 17 javnih kuhinja (imareta), 35 palata, 3 bolnice... Među najznačajnija djela ubrajaju se Sulejmanija džamija (1550.) u Istambulu i Selimija džamija(1557.) u Edirnu, Turska. U gradnji mostova maestralno je kombinovao umjetničke i funkcionalne vrijednosti.
Najstariji dokumenti u vezi mosta su o eksproprijaciji zemljišta potrebnog za njegovo građenje (Sidžil višegradskog kadiluka). Jedinstvenost višegradskog mosta, uglavnom, je u njegovom obliku – naglo savijena konstrukcija koja se sastoji od dijela sa jedanaest lukova što premošćuju Drinu i rampe sa četiri luka pomoću kojih se most pod pravim uglom spaja sa lijevom obalom, prateći položaj zemljišta. Iznad lukova čitavom dužinom mosta proteže se u kamenu profilisani vijenac iznad koga je ograda mosta. Iznad šestog stuba nalazi se sa obe strane proširenja. Sa desne strane je kameno platno u čijoj niši su dvije ploče sa natpisom. Gornji stariji natpis ispisan je 1571/72. godinu a donji 1577/78. godinu. Širina kolovoza je preko 6,0 m. Zidovi parapeta su široki 60 cm i dugi 179,44 m.
Most Mehmed Paše Sokolovića je upisan na UNESCO Listu svjetske baštine na 31. sjednici Komiteta za svjetsku baštinu, održanoj od 23. juna do 2. jula 2007 u Christchurchu, Novi Zeland, odlukom broj 31 COM 8B.34.
Univerzalna vrijednost mosta u Višegradu je nepobitna sa istorijskog i arhitektonskog stajališta. Most je predstavnik jednog istorijskog perioda u razvoju graditeljstva i mostogradnje, a izgradio ga je jedan od najpoznatijih graditelja Otomanskog carstva.
Poseban značaj mosta je u tome što svjedoči o usvajanju i prilagođavanju tehnika tokom dugog istorijskog procesa. On takođe svjedoči o važnim kulturnim razmjenama između različitih civilizacija. Njegova simbolična uloga je značajna u istorijskom smislu, posebno s aspekta različitih konflikata koji su se dešavali tokom 20. vijeka.
Most je na Listu svjetske kulturne baštine upisan pod kriterijumom (ii) i (iv):
(ii)- Pozicioniran na važnoj geostrateškoj lokaciji, kroz istoriju, svjedoči o razmjeni kulturnih uticaja između Balkana, Otomanskog carstva i Mediterana, izmeću hrišćanstva i islama. Istrajavao pod različitim političkim i kulturnim uticajima; nakon Otomanskog carstva dolazi period Austrougarske uprave, potom Kraljevina Jugoslavija, SFRJ i na kraju Bosna i Hercegovina
(iv) Most preko Drine u Višegradu predstavlja jedno od najveličanstvenijih djela arhitekture otomanskog perioda
Na Drini ćuprija
"Većim delom svoga toka reka Drina protiče kroz tesne gudure između strmih planina ili kroz duboke kanjone okomito odsečenih obala. Samo na nekoliko mesta rečnog toka njene se obale proširuju u otvorene doline i stvaraju, bilo na jednoj bilo na obe strane reke, župne, delimično ravne, delimično talasaste predele, podesne za obrađivanje i naselja. Takvo jedno proširenje nastaje i ovde, kod Višegrada, na mestu gde Drina izbija u naglom zavoju iz dubokog i uskog tesnaca koji stvaraju Butkove Stijene i Uzavničke planine. Zaokret koji tu pravi Drina neobično je oštar, a planine sa obe strane tako su strme i toliko ublizu da izgledaju kao zatvoren masiv iz koga reka izvire pravo, kao iz mrkog zida. Ali, tu se planine odjednom razmiču u nepravilan amfiteatar čiji promer na najširem mestu nije veći od petnaestak kilometara vazdušne linije.
Na tom mestu gde Drina izbija celom težinom svoje vodene mase, zelene i zapenjene, iz prividno zatvorenog sklopa crnih i strmih planina, stoji veliki, skladno srezani most od kamena, sa jedanaest lukova širokog raspona. Od tog mosta, kao od osnovice, širi se lepezasto cela valovita dolina, sa višegradskom kasabom i njenom okolinom, sa zaseocima poleglim u prevoje brežuljaka, prekrivena njivama, ispašama i šljivicima, izukrštana međama i plotovima i poškropljena šumarcima i retkim skupovima crnogorice. Tako, posmatrano sa dna vidika, izgleda kao da iz širokih lukova belog mosta teče i razliva se ne samo zelena Drina, nego i ceo taj župni i pitomi prostor, sa svim što je na njemu i južnim nebom nad njim.“
– Ivo Andrić, Na Drini ćuprija
* * *
Kameni most na Drini je ušao u legendu kao glavni junak romana "Na Drini ćuprija" našeg Nobelovca Ive Andrića (1892-1975). U romanu "Na Drini ćuprija" Andrić pripovijeda o građenju mosta preko Drine u Višegradu, pri čemu je most glavna tačka okosnica naracije romana. "Na Drini ćuprija" (1945) hronološki prati četiri vijeka zbivanja oko mosta preko Drine, pri čemu Andrić opisuje raznovrsne promjene u kasabi i istorijske događaje (turska vladavina, austrijska vladavina i osvitak I svjetskog rata).
Sam most nastaje iz mnogostruke patnje ljudi iz ovog kraja, iz bolnih uspomena velikog vezira Mehmed Paše Sokolovića i iz teškog i mukotrpnog života naših ljudi koji su podizali ovaj most. Roman obiluje opisima mosta, kao i pojedinačnim sudbinama koje su se vezale uz njegovu gradnju, počev od od samog Mehmed Paše Sokolovića, pa sve do običnih ljudi iz Višegrada kojima most obilježava život.
Most na simboličan način predstavlja suprotnost ljudskoj sudbini koja je prolazna u odnosu na kamenu građevinu koja je vječna.
Za epsku snagu kojom je "oblikovao motive i sudbine iz istorije svoje zemlje", Ivo Andrić je 1961. godine dobio Nobelovu nagradu za književnost.